Asturies de Santiyana ye un territoriu históricu asturianu qu'ocupa la tierra comprendida ente los ríos Cabra y Miera, conocida tamién como merindá y documentada dende'l sieglu XI. Comprende angüañu la metá occidental del territoriu de la Provincia de Sanander (sacantes Llébana que se constituyía notra comarca) incluyendo'l valle del ríu Saja, Besaya, Pas y el del ríu Nansa. Les sos llendes diben dende la ría del ríu Deva fasta la del ríu Miera (na Bahía de Sanander), que da pasu a la merindá de Tresmiera. Pel sur llegaba fasta los puertos de montaña coles vertientes d'augües pal norte. Tolos valles d'esta comarca son perpendiculares a la costa. La fala d'esti territoriu ye l'asturianu-oriental conocíu nestes tierres tamién como montañés, perteneciente al tueru llingüísticu asturianu.
El merinu yera'l representante del rei y nesta merindá o provincia y vivía na villa de Santiyana que ye la capital d'esti territoriu históricu asturianu. Pal gobiernu d'esti territoriu contruyóse una torre gótica apartada del centru urbanu orixinal, creyando asina un nuevu centru de la villa, de calter civil. A fines del sieglu XIV el governador pasa de ser un merinu a la fegura d'un correxidor estableciéndose nesti ámbitu dos correximientos: ún pa les Asturies de Santiyana y Llébana (1396) y otru pa les Cuatro Villes y Asturies de Tresmiera.
La villa de Santiyana tien el so orixe nel Reinu d'Asturies, dientro de la política de repoblación impulsada por Alfonsu III el Grande, que fundó'l monesteriu de Santa Iyana nel añu 870 nún llugar nomáu Planes. Atribúyese-y a unos frades del sieglu IX el que llevaren les reliquies de Santa Iyana pa esti llugar, llevantando una ermida. Supuestamente a la xoven Iyana martirizada en Bitinia (Asia Menor) demientres les escorribandes del emperador Dioclecianu a finales del sieglu III, y los sos restos trayíos nel sieglu IX a esti llugar por monxes pelegrinos, cumpliendo una política palatina de trayer restos venerables pa da-y mayor importancia política al reinu. Yá nesi momentu construyose una ermida baxo l'advocación de la santa onde custodiar y venerar les reliquies, y llueu un cenobiu que prosperó baxo la protección de la ñobleza llocal. De magar el añu 980 el monesteriu taba consolidáu dafechu.
La denomación de Reinu d'Asturies (Asturorum Regnum) aprució dende que la capital y la Corte s'alluguen en Cangues. En principiu tou esti territoriu conocíase sinplemente como Asturia. LLueu yá dende los sielgos IX-X promulgóse nos escritos feudales y eclesiásticos el nome d'Asturies de Santiyana o de Sancta Iuliana quedando tol territoriu comprendíu ente los ríos Cabra y Miera (onde entamaba la Merindá de Tresmiera) baxo esta denomación, sicasí la población d'emtrambos sitios siguirá calteniendo'l xentiliciu d'"asturianu y asturiana", como bien indica Luis Alfonso de Carbayo nel sieglu XVI.
Foi el rei Fernando I en 1045 el que-y dio'l puxu definitivu al monasteriu por otorgamientu d'importantes privilexos, ún d'ellos consistió en poner baxo soberanía del so abade la villa y les sos posesiones, estableciendo'l so domeñu territorial y xurisdiccional la rexón conocida yá como Asturies de Santiyana. Nos orixes constituyó un monasteriu benedictinu, pero nel sieglu XI alquirió'l rangu de colexata rexida por una comunidá de canónigos de San Agustín. El primitivu templu pre-románicu sustituyóse n’época románica pol que, con diversos añadidures y reformes, caltiense fasta güei, que ye del sieglu XII. De magar 1175 configúrase una organización con abade y cabildru. Gracies al apoyu de la nobleza asturiana, pescanció convertise nuna de les abadíes más importantes del norte peninsular, la que mayor territoriu poseyía. El Cartulariu o Llibru de la Regla de la Colexata contién copies de 94 escritures de los años 870 al 1202, distribuyíes en 64 fueyes en pergamín. Pero la propiedá de tola tierra de los nueve valles asturianos dende la ría del Deva fasta'l Miera yera mayoritariamente d'esti monesteriu fasta'l sieglu XII cuando entama un fortalecimientu de la nobleza que col apoyu de los reis formará grandes señoríos laicos como les cases de la Vega, llueu marqueses de Santiyana, y los condaos de Buelna y Castañeda que va entamar a cuestionar y suplantar los derechos y privilexos del monesteriu.
Nel sieglu XII, toa Asturies de Santiyana, comprendida ente'l ríu Cabra y el ríu Miera, que al empar marcaba la llende oriental de les Asturies de Santiyana, dependía de la Diócesis d'Uviéu. En 1184, esta última pierde les Asturies de Santiyana, que pasen pal Obispáu de Burgos, menos Peñamellera, Cartes, Ribedeva, Bielva, Casamaría, Rábagu y San Pedru de las Baxeras.
De magar entós, Asturies de Santiyana y Tresmiera dependerán del Obispáu de Burgos, llueu d'una polémica sentencia toledana, sacante La Llébana que lo fairá de Lleón; les xurisdicciones de Cervera de Pisuerga y Aguilar de Campoo, Polaciones y dalguna llocalidá llebaniega dependerán de Palencia, y d'Uviéu los territorios ya nomaos más Tresvisu. Magüer toos estos territorios siguen poseyendo un denomador común como puede adicase na documentación llebaniega:
Nel 1209 Alfonsu VIII concedió-y fueru conceyil a la villa de Santiyana, individualizándose del poder monacal y pasando a ser la capital de l'Asturies de Santiyana. El monesteriu de Santiyana decayó énte la presión de les cases señoriales apoyaes éstes por una monarquía cada vez más feble, pero comezó'l desenrollu urbanu de la villa, organizáu alrodiu la Plaza Mayor o del Mercáu y la Torre del Merinu, del sieglu XIV, sé del goviernu alministrativu.
Escontra'l sieglu XV consolídense los fonduxes y les families engrosaben el so poder y los sos domeños, bien por presura, o por donación o concesión de los reis como pagu de los servicios que prestaben a la monarquía. D'esti xeitu diben agrandándose les posesiones y el poder de los nobles en detrimentu del restu. El maltar continúa aduciendo per too esti tiempu y nel añu 1495 los campesinos del Valle de Carriéu, piden la so emancipación y presenten demanda énte'l Conseyu del rei Xuan II escontra'l Duque del Infantáu, fíu del Marqués de Santiyana. La sentencia vien dictada cuatro años más tarde y resulta favoratible pa los campesinos, denomándose esti fechu como Pleitu Vieyu dando orixe, al empar, a otru de mayor envergadura presentado polos nueve valles asturianos: El Pleitu de los Nueve Vallles d'Asturies de Santiyana pel que llograron la emancipación por sentencia favorable en 1568. A principios del sieglu XVII Asturies de Santiyana consolídase como provincia según la reorganización alministrativa de Felipe II, pasando la xunta provincial asturiana de la villa de Santiyana a les afueres, en Bárcena de la Puente. Xunto cola otra Asturies, l'Asturies d'Uviéu, formen el territoriu históricu del Principáu de les Asturies, lo que comunmente conocíase como Les Asturies, y anguañu simplemente Asturies, en plural.
Los Nueve Valles d'Asturias de Santiyana dieron orixe a la provincia d'Asturias de Santiyana que xunto cola Llébana camudó illegalmente'l so nome depués pola de "Cantabria" suprimiendo los nomes tradicionales ya históricos d'Asturies y de Llébana en 1778 y ensin validez nenguna, en contra de l'autoridá real, anque nun entamu nun taben incorporaos tolos conceyos éstos foron xuniéndose d'a poco. Esta provincia acababa nel ríu Miera pero nun prosperó.
Santiyana tevo partíu xudicial propiu fasta 1840, en que parte pasó pal partíu de Torlavega y pal de San Vicente. Contién abondos palacios barrocos como les casones de Cossío o Quevedo y la casa de la familia de los Quirós: nel so escudu había una lleenda grandilocuente qu'afirmaba: "Depués de Dios, la casa de Quirós”. La fiesta de la patrona cellébrase'l 28 de xunu, día de Santa Iyana.
Entradas
